ارگ های راین و بم، با قدمت و تمدنی کهن از زمان ساسانیان، به واسطه قرارگرفتن در تقاطع مسیر شمال به جنوب خراسان و گواشیر کرمان تا بندرعباس و بزرگراه غرب به شرق فارس به بلوچستان، موقعیت تجاری مناسبی داشته و به لحاظ موقعیت جغرافیایی و قرارگرفتن در مسیر شاهراه ارتباطی مذکور، همواره مورد تهدید و هجوم اقوام و دولت های مختلف قرار می گرفتند؛ استان کرمان درطول دوره اسلامی، از پایگاه های درگیری راهزنان با قوای حکومتی بوده و ساخت بسیاری از ارگ ها و قلاع کرمان کارکرد امنیتی و دفاعی داشته است. دو ارگ راین و بم، از دوره ساسانی تا قاجار نقش مهمی در حیات جوامع و حفظ امنیت در ناحیه کرمان داشته اند. پرسش اصلی این است که وجوه اشتراک و افتراق ساختارهای دفاعی این دو ارگ از منظر امنیتی چگونه بوده است؟ پژوهش حاضر در پی شناخت عناصر دفاعی امنیتی دو ارگ راین و بم در استان کرمان و دستیابی به الگوهای ساختاری دفاعی و نحوه ارتباط، اشتراک و افتراق آن ها با یکدیگر است. اطلاعات این مقاله با روش های کتابخانه ای (اسنادی)، مشاهده بصری و مقایسه یافته های حاصله، گردآوری شده و پژوهش با روش تطبیقی-تحلیلی صورت گرفته است. داشتن حصار، حاکم نشین، برج دیده بانی و همچنین روزنه های صلیبی شکل دیده بانی و تیرکش ها نشانگر کارکرد نظامی و امنیتی این دو ارگ است. می توان این فرضیه را طرح کرد که ساختار استحکامات دفاعی ارگ راین متاثر از ارگ بم است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که به دلیل قرارگیری این دو ارگ در مسیرهای ارتباطی خراسان، سیستان، مرکز ایران، موجب شکل گیری این دو ارگ و استحکامات دفاعی در این دو منطقه شده است.

در تاریخ سرزمین ایران توجه به استحکامات دفاعی، بهعنوان یک عامل مؤثر در بقای مراکز سکونتی، مورد اهتمام بوده است. مطالعهی این ساختارهای دفاعی، اطلاعات مفیدی از اینگونه معماری ارائه خواهد داد. پس از رخداد زلزلهی شهر بم در سال 1382 ه. ش.، توجه به مجموعه ارگ بم که دچار ویرانی گسترده شده بود، جلب گردید و مطالعه و پژوهشهای روشمندی در بخشهای مختلف این مجموعه ثبتشده در فهرست میراث جهانی آغاز گردید. مطالعهی حاضر، در حدفاصل سالهای 87-1384 ه. ش. باهدف معرفی و بازشناسی ساختار دفاعی حصار جنوبی ارگ بم صورت گرفت. در این تحقیق که با نگاه علمی و تحلیل منطقی براساس تمرکز بر یافتهها و مشاهدات عناصر و کالبدهای مجموعه ارگ صورت گرفته است؛ با مطالعه و کاوش در حدفاصل برجهای شماره 8 و 9 از مجموعهی برجهای حصار جنوبی ارگ بم، از پایهی حصار تا خندق پیرامون آن و با دقت بر نویافتهها در کالبد معماری این محدوده، مشخص گردید، توصیفی که تاکنون از ساختار دفاعی بم در اسناد، گزارشها و تصاویر آمده، در واقع بیانگر، حجمی از انباشت آوار تاریخی ناشی از تخریبها و آثار برجایمانده از تحکیم حصار و باروها در طی قرون گذشته بوده است که به شکل یک سطح شیبدار از مجاور حصار تا خندق و در پیرامون کلیهی اضلاع ارگ دیده میشود. در واقع ساختار دفاعی، علاوهبر حصار و خندق، شامل دیواری حدفاصل خندق تا حصار و همچنین شیبی ملایم از خاک بکر بوده که از روی دیوار نویافته تا پایهی باروی ارگ ارتفاع مییافته است. این مجموعه، در قالب یک نظام یکپارچه دفاعی عملکرد داشته است. با آشکار گشتن لایههای متعدد، همراه با ابعاد خشتهای متنوع در کالبد حصار و باروها؛ تعدد دورههای بازسازی و تحکیم این حصار سترگ در طول تاریخ مشخص گردید و با توجه به وضعیت استقرار ارگ در پایینتر از سطح زمینهای مجاور، استفاده از خاک محیط جهت ساخت مجموعه ارگ قطعی است.

در طول تاریخ انسان ها بنا به مقتضیات زمان و مکان، از ابزار و روش های تدافعی متفاوتی برای تامین امنیت و مقابله با خطرات و حوادث طبیعی و انسانی بهره گرفته اند. احداث قلعه ها به عنوان بخش مهمی از استحکامات دفاعی و نظامی از جمله این روش ها بوده است. در تاریخ ایران و دوران مختلف از جمله عصر قاجار بنا به شرایط اقلیمی و استراتژیک مناطق مختلف ایران، به جهت تدابیر دفاعی و نظامی، احداث استحکامات دفاعی و قلاع با رویکردی جدید و مبتنی بر اندیشه غربی و بهره مندی از تجارب مستشاران غربی، مورد توجه و اهمیت واقع گردید. منطقه آذربایجان در دوره ولیعهدی عباس میرزا از جمله این مناطق می باشد. از این رو پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل موثر بر تحولات ساختاری استحکامات دفاعی آذربایجان و نقش امنیتی قلاع این منطقه، به دنبال بررسی و پاسخ به این سوال است که تاثیر عوامل بیرونی در ساختار و نقش امنیتی و نظامی استحکامات آذربایجان چگونه بوده است؟ روش تحقیق مبتنی بر رویکردی نظری و کیفی و در قالب تاریخی-تفسیری می باشد که در آن ضمن معرفی و بیان عوامل موثر در ساختار استحکامات دفاعی آذربایجان، پنج مورد از قلاع مهم و استراتژیک در این منطقه در دوران نایب السلطنه مورد بررسی قرار گرفته اند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که عوامل ژیوپلیتیکی، جنگ ایران و روس، حضور مستشاران و متخصصین خارجی، محصلین و روشنفکران ایرانی فرنگ دیده و حضور عباس میرزا در آذربایجان، در ساختار قلاع این منطقه و تامین امنیت آن در مقابل تهاجم بیگانگان، نقش مهم و غیرقابل انکاری دارند.

تامین امنیت در جغرافیای ایران به دو عنصر انسانی و طبیعی متکی بود. با گسترش شهرنشینی و ایجاد شهرها در مناطق باز جغرافیایی مانند دشت ها و جلگه ها عنصر انسانی و طبیعی را به هم نزدیک تر نمود به طوری که ساکنین و شهروندان برای تامین امنیت شهرها با توجه به طبیعت منطقه اقدام به ساخت سازه های دفاعی (استحکامات دفاعی) کردند. این سوال که استحکامات دفاعی شهرهای خراسان و ماوراءالنهر تا قرون میانه چه جایگاه فیزیکی را اشغال کرده و چه نقشی را بر عهده داشتند؟ محور پژوهش حاضر را تشکیل می دهد که با روش توصیفی تحلیلی و گردآوری کتابخانه ای مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرد. یافته ها نشان می دهد که قرار گرفتن نظام فیزیکی استحکامات دفاعی برگرفته از ساختار کلی شهرهای این دوره است که هر شهر دارای سه لایه (ربض، شارستان و ارگ) با کارکردهای متفاوت و تفکیک شده از هم بود که از مرکز به پیرامون، مدیریت و از حومه به مرکز حمایت می شدند. استحکامات دفاعی خارجی ترین سازه های فیزیکی هر سه لایه به شمار می رفتند که شامل دیوار، برج و بارو، دروازه و خندق می شدند. دیوار مبنای ساخت و تعیین شکل فیزیکی سایر عناصر (برج، دروازه و خندق) بود. ربض به سبب جمیعت زیاد، وسعت گسترده و تامین اقتصاد، در کنار موقعیت مکانی که به عنوان خارجی ترین منطقه، شارستان و ارگ را در آغوش می گرفت؛ به عنوان مهم ترین بخش امنیتی، علاوه بر دیواری عریض و طویل در تمام دور دیوار یا دروازه ها، خندقی عمیق داشت. مهاجمین مجبور بودند، ابتدا از استحکامات دفاعی ربض عبور نموده و برای ورود به شارستان از استحکامات دفاعی این بخش نیز عبور کنند تا در نهایت بخش مدیریتی و فرماندهی شهر را که کوچک ترین بخش شهر به شمار می رفت، تسخیر نمایند.

چکیده بیان مسئله: دروازه ها در شهرها به دلایل حفاظتی، نظامی و امنیتی ایجاد شدند و تا پایان دورة قاجار عنصری ضروری و ارتباطی در حصار و برج و باروی شهرها بودند. توجه به ایجاد حریم بین درون و بیرون شهر، نیازمند ساختاری سازه ای و معماری در پیرامون شهر بود. به مرور زمان دروازه به عنوان جزوی از حصار شهر در یک کالبد معماری همراه با اجزاء و عناصر دیگر آن برحسب نیازها و شرایط موجود ظاهر شد؛ این موارد در هر دوره عواملی بودند که به صورت آشکارا و پنهان در کالبد معماری دروازه ها تأثیر گذاشته اند. این تأثیرات در قالب ویژگی ها و در اشکال متفاوت برحسب اهداف، مشخصات، کاربری و غیره نمایان شده است. بدین منظور سؤالات پژوهش چنین طرح شده است، عوامل تأثیرگذار در شکل گیری دروازه های ایران چیست؟ و چگونه این عوامل بر ویژگی ها و اجزای معماری دروازه های ایران تأثیر گذاشته است؟ هدف پژوهش: هدف پژوهش شناسایی این عوامل اثرگذار و نمود آن در چارچوب ویژگی ها و اجزای معماری دروازه های شهری ایران است. روش پژوهش: این پژوهش از نوع پژوهش های نظری و کیفی است که با روش توصیفی-تحلیلی به کار رفته است. اطلاعات لازم برای تحقیق از طریق منابع کتابخانه ای و اسناد و بازدیدهای میدانی انجام گرفته است. نتیجه گیری: نتایج تحقیق نشان می دهد فرهنگ، اجتماع، سیاست، اقتصاد، عملکرد، کاربرد و کالبد با ویژگی معماری دروازه ها متقابلاً در حال تأثیرگذاری بودند. درحالی که ارتباط متقابل و تنگاتنگ عوامل بر معماری دروازه ها سبب شده کالبد معماری ترکیبی از چند ویژگی باشد. با توجه به این که محدودیت هایی در شناسایی عوامل مؤثر بر شکل گیری و ویژگی های معماری دروازه ها وجود دارد، ولیکن تمام عوامل یافته شده در شکل گیری و کالبد معماری دروازه های شهری ایران در راستا و ترکیب با هم نمایان شده است.

شهرهای خراسان و ماوراءالنهر در آستانه یورش مغولان (616ق) به رهبری چنگیزخان دارای استحکامات دفاعی چون بارو، دیوار، ارگ و خندق بود که کارکرد اصلی آن امنیتی و محافظت از شهر در برابر تهدیدات خارجی بود. وجود این سازه ها، سلطان خوارزمشاهی را مجاب کرد تا در تصمیم اولیه استراتژی نبرد را بر دفاع در شهرها و قلاع قرار دهد. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی این مسیله را موردتوجه قرار می دهد که در آستانه یورش مغولان، این سازه ها چه وضعیتی داشتند و چه تاثیری بر شیوه نبردهای خوارزم شاهیان و مغولان گذاشتند؟ بر طبق یافته ها، در آستانه هجوم مغولان، استحکامات دفاعی در اکثر شهرهای مورد هجوم فرسوده و در حال تعمیر بودند و همچنین نیروی کافی و لازم برای نگهداری و استفاده از آن ها اختصاص نیافته بود. بازدارندگی و مقاومت استحکامات دفاعی در تقابل با هجوم مغولان ناچیز بود و مقاومت های صورت گرفته در اترار، گرگانج، طالقان و هرات نتوانست از پیشروی مغولان جلوگیری نماید. مهارت مغولان در محاصره و تسخیر استحکامات، فرسوده و در حال تعمیر بودن استحکامات در برخی شهرها و نبود نیروی آزموده و کافی جهت نگهداری از سازه های امنیتی، مهم ترین علل سقوط استحکامات دفاعی در تقابل با روش های جنگی مغولان است. مغولان پس از تسخیر شهرها در راستای از بین بردن فرصت مقاومت و شورش، استحکامات دفاعی خراسان و ماوراءالنهر را تخریب کردند. سازه های دفاعی این مناطق به سبب امنیتی، دوری خراسان از مرکز حکومت و نزاع بین اولوس جغتایی و ایلخانان تا اواخر دوره ایلخانی بازسازی نشدند.

شهر مهم ترین عرصه زیست انسان و بزرگ ترین سلول تمدنی است و مطالعه تأثیر و تاثر این عرصه جایگاه ویژه ای دارد. مقاله حاضر درصدد بررسی و تحلیل تأثیر استحکامات دفاعی سبک اروپایی موسوم به ووبان به عنوان مولفه ای مؤثر در شکل دهی و سازمان فضایی شهر خوی در دوره قاجار است. هدف این پژوهش، تبیین و تحلیل چرایی و چگونگی نفوذ دانش شهرسازی و معماری دفاعی اروپایی در شهر خوی در دوره قاجار و بررسی پلان و ساختار معماری این قلعه-شهر و تأثیر آن بر سازمان فضایی و کالبدی هسته اولیه شهر خوی است. پژوهش حاضر از لحاظ ماهیت و شیوه تحقیق، تاریخی-تحلیلی و روش گردآوری داده ها، کتابخانه ای و متن کاوی اسناد و مدارک تاریخی است. سوال اصلی تحقیق این است که پلان و شکل هندسی استحکامات سبک اروپایی شهر خوی چه تأثیری بر سازمان فضایی و کالبدی هسته اولیه شهر داشته است؟ یافته های تحقیق حاکی از آن است که در پی تحولات حاصل از مدرنیته و فناوری نظامی، نخبگان نظامی ایران به ضرورت انطباق سازی استحکامات دفاعی با نیازهای روز یعنی انطباق با سلاح-های آتشین از جمله توپ و توپخانه پی بردند. از این رو، اقدام به ساخت استحکامات دفاعی سبک اروپایی مجهز به توپخانه و موسوم به «ووبان» کردند، که یکی از مصادیق بارز آن در دوره قاجار، برج و باروی شهر خوی است. نفوذ دانش شهرسازی و معماری اروپایی به عنوان مولفه ای انسانی در شهر خوی، در شکل دهی به سیما و هویت این شهر و سازمان فضایی و کالبدی هسته اولیه آن تأثیر به سزایی داشته است؛ به گونه ای که باعث شکل گیری و سازمان بندی هویت کالبدی-فضایی شهر خوی شده است.